Perlez info

Prema nađenim ostacima materijalne kulture, na mestu prodručja današnjeg Perleza, postojalo je naselje još u doba glačanog kamena. Na mestu Perleza, 1717. godine nalazilo se selo Siga sa 30 kuća. Nekoliko godina kasnije, pored Sige, a sa 30 kuća, podignuto je utvrđenje koje se zvalo Šanac. 1752. godine grof Perlas, predsednik državne blagajne za pokrajinu Temišvar, podigao je novo selo, ispod Šanca koje po njemu dobija ime Perlas. Prvi stanovnici su bili Srbi sa Potiske i Moriške granice. Perlez je kao veće naselje odmah postao četno, kompanijsko mesto, jer su mu kao štacije pridodati Idvor, Farkaždin i Čenta. U duhovnom pogledu pripadao je Bečkerekom protopopijatu temišvarske eparhije (Srbi), odnosno čanadsko-temišvarskoj biskupiji (katolici). Prema jednom podatku iz 1772 god. Šanac je te godine imao 218 "korisnih" ljudi, ili graničara. 1774 god. U Sigi je registrovano ukupno 179 graničara, a u Perlez-varoši 131 graničar. Sledeće godine je u Sigi zabeleženo 205, a u Perlez-varoši 168 kućnih glava, odnosno domaćinstva, pa će biti da da su neka od njih bila bez vojnika. Prema statističkim podacima koje pominje S. Pecinjački 1773 god. Siga je imala 137 srpskih domaćinstava, a Perlez-varoš 66 srpskih i 36 rimokatoličkih. 1777 u već spojenom Perlezu registrovano je 203 srpske, a 1778/9 345 graničarskih kuća ukupno, a 1811 god. 364 kuće, koje srpske koje nesrpske, sa istim brojem familija-domaćinstava. Najveći broj nesrba otpada na Nemce, a znatno manje na Šokce i Hrvate.

Moguće da je u selu već u to vreme postojala i koja mađarska familija. Po nekim statističkim podacima perlesko domaćinstvo je 1791 god. u proseku imalo skoro 9, 1797 god. oko 6, a 1802/3 god. nešto manje od 5,8 članova. To je prosečna veličina srpske, ali se ni ostale porodice u tom pogledu nisu razlikovale. Izgleda da je Siga u ranije vreme kao naselje bila razbacana, verovatno oko svoje stare crkve, koja i danas postoji kao kapela, ali se kasnije urbanizovala. Postoji jedna skica ušorene Sige iz XVIII veka, koja je i publikovana, ali ona zbog svoje proizvoljnosti ne predstavlja ni Sigu, ni Perlez, već nešto treće. U legendi ove skice ne kaže se od kad datira i šta predstavlja: plan ili realizaciju,ali je sigurno da se na ušoravanju radilo. Rekonstrukcija naselja je svakako izvršena oko 1760-70 godine, u to vreme naseljena Perlez-varoš koja je podignuta po planu. Svako od tih naselja je imalo svoju crkvu, možda i kakvu drugu javnu građevinu, a i svoja dva zasebna groblja koja i dan danas postoje. Ne zna se tačno kako su izgledale graničarske kuće Perleza u to vreme, ali se može pretpostaviti da su u većini bile sagrađene od naboja i pletera, a pokrivene rogozom i trskom. Bolje nisu izgledala ni javna zdanja-prema jednom opisu iz 1758 god. crkva u Šancu je bila sagrađena od busenja, a pokrivena trskom, a u Perlez-varoši od ćerpića, pokrivena čamovom šindrom. Prva je bila ograđena koljem, a druga prošćem. 1797 god. perleska crkva - sad već jedna bila je "huda, mala i slaba, ukraj sela". 1789 god. Perlez imao je 345 graničarskih kuća, a od javnih zdanja samo pravoslavnu i katoličku crkvu, štalu sa šupom-svratište, 2 oberoficirska stana i 2 druga oficirska stana i ništa više-čak ni školsku zgradu, iako su škole postojale. Kasnije su zabeležene i neke druge erarske ustanove, koje su sagrađene u posledljim godinama XVIII odnosno prvim godinama XIX veka. Godine 1807 registrovana je rimokatolička parohijska kuća sa stanom, ostavom i komorom koju je uživao sveštenik Foli, a registrovana je i četno-trivijalna školska zgrada sa dva užiteljska stana. Jednu je uživao podučitelj Hudec, a drugi je bio prazan jer je mesto podučitelja bilo upražnjeno.Četni komandir je bio kapetan Janković. 1807 god. zabeležena je i jedna zasebna erarska kuća(carinarnica?)koju je uživao carinik Čežvenka. Na pitanje temišvarske Generalkomande da li bi se još koja oficirsko - invalidska porodica mogla naseliti u Perlezu i sagraditi svoju kuću u njegovom centru, komanda XII puka je 18 jula 1812 god. odgovorila negativno, pa je u prilogu poslala skicu perleskog centra, koju je izradio štapski pisar Teodosije Tomić - priložena skica. Tekst nije posebno interesantan, ali zato skica dosta kazuje. Skica dokazuje da su Siga i Perlez - varoš 1812 već uveliko bili spojeni, s tim što se Siga pružala zapadno od parka, a Perlez - varoš istočno. Iz skice doznajemo za postojeće javne objekte i njihove položaje - za seoske crkve, koje se i sada nalaze na istim mestima, za četno-trivijalnu školu, koja se nalazila između crkava, zatim gde je bio katolički parohijski dom, stanovi kapetana i ekonomskog oficira, pa stražara i državna kafana. Skica jasno kazuje i gde su bili vojno - erarska mesnica i ambar, i gde opštinski magazin. Park je, vidi se, i 1812 stajao kako i danas, a imao je površinu od 2 kj i 1129 kv,hv. Prostor između parka i Kulpina (Knićaninski rit) označen sa B, bio je prazan pa ga je četa reženom prilikom podelila na dva dela izvestivši Generalkomandu da bi se jedino na njima mogle sagraditi dve kuće, ali do toga svakako nikada nije došlo, jer se na tom mestu danas nalazi škola. Kao i svuda na granici i ovde se pristupilo ozelenjavanju naselja i obezbeđenju hrane za svilenu bubu, pa su se negovali i dudovi, a izgleda da je u mestu postojao i četni rasadnik, jer je 1804 god. registrovano 10598 dudovih stabala (starih, mladih, kao i sadnica). U ranije vreme su i Perlez - varoš i Siga imali svoje srpsko - pravoslavne bogomolje, a verovatno i u vreme formiranja nove donje Granice. Međutim, pošto se selo skoro sjedinilo, to je i jedna od ovih bogomolja prestala da postoji, jer je u Perlezu 1797 god. bila samo jedna "huda, mala i slaba crkva ukraj sela". To je mogla biti šanačka crkva, koja se i danas nalazi kao kapela ukraj sela na starom mestu, ali je i Perlez - varoška bogomolja mogla biti na kraju sela prema Sigi (sada centar), tj, na mestu gde se i sada nalazi srpska crkva. Nova zajednička crkva je sagrađena 1808 - 1811 god., pa je i ucrtana i u priloženu skicu perleskog centra iz 1812 god., s tim što su inventari starih crkava bar delimice preneti u nju, što bi se moglo zaključiti i po činjenici da se ovde kasnije našlo zvono sa šanačke crkve. Taj zajednički hram i danas postoji i posvećen je Uspeniju sv. Bogorodice. Najveća vrednost u hramu je ikonostas Uroša Predića 1894-1898.godine. Svodne ikone u ulju radio je Živko Petrovič iz Zemuna i smatraju se za najbolje sačuvane radove tog ikonopisca, 1885.godine. Unutrašnjost hrama tj. Imitaciju mermera u ulju i okvire svodnih ikona, radili su majstori iz Bečeja i smatraju se remek delom te vrste. Da je ovaj hram poznat i u široj javnosti, dokazuju i turističke agencije: Subotice, Novog Sada, Beograda, Pančeva i druge koje su ga uvrstile u svoj program, tako da u toku godine isti poseti oko dvadeset autobusa turista. 1802/3 perleski graničari (Srbi) posedovali su su ukupno 8736 kj zemlje, koja je u pogledu bira bila podeljena na 3 jednaka dela,tj. Parohije. Prema jednoj verziji, parohijsko zvanje u Perlezu postoji od 1776 god., kada su zavedene matrikule, Siga i Perlez - varoš imali su svoje parohije. Sigina je bila veća jer je imala više sveštenika i veći broj domaćinstava. 1802/3 Perlez je imao tri parohije. Te parohije su kasnije reducirane na dve, ali je uvek bilo više od dva sveštenika. 1773 u Sigi je su službovali sveštenici: Georgije Živković, Nikola Petrović i Gavrilo Hinić, a u Perlez - varoši Prokopije Popović. 1797 Jovan Nedeljković, od 1787 Vasilije Kanurić - Kanurski, od 1788 Marko Petrović, od 1781 Prokopije Nikolajević. Prema Kosovcu u mestu su službovali i ovi sveštenici: Gavrilo Simonović (do 1788), Proka Nikolić (1779-1781), Pavle Živković (1782-1789) , Mihajlo Matijević (1783-1785), Georgije Konstantinović, Živko Pavlović, Pantelejmon Nikić i dr. O katoličkoj parohiji i crkvi ima još manje podataka, pa se ne zna ni kad su iste zasnovane odnosno sagrađene, osim što je poznato da je Perlez - varoš dobio prvog katoličkog sveštenika još 1759 god. 1788/9 katolička crkva je postojala ali se ne zna tačno gde je bila i u kakvom stanju. 1807 katolički pop je bio Foli. Što se crkve tiče priložena skica dokazuje da je ista 1812 bila na mestu današnje bogomolje. Koliko je zasad poznato u Perlezu su postojale dve škole: srpsko - pravoslavna i četno - trivijalana, ali je starija ona prva koja je s početka pripadala Sigi. Neizvesno je kada je otvorena srpska škola, ali se zna da je 1768 god, postojala. U Sigi je ona postojala i 1772. ali nije imala svoju zgradu već je bila smeštena ili u crkvenoj ili kakvoj iznajmljenoj kući. Ta škola je bila registrovana i 1777 godine opet bez svog doma, Što znači da je radila u kakvoj nenamenskoj prostoriji. Međutim 1797 se pominju i učitelj i škola, koju deca "prilježno" pohađaju, pa je verovatno ista u međuvremenu podignuta verovatno od naboja. 1810 Nestorović je konstatovao da je ta škola "vrlo loša", ali nije rekao da li pri tome misli na njenu zgradu ili pak samo na učenje. 1813 školski inspektor XII puka je zabeležio da je zgrada srpske škole u dobrom stanju. 1802/3 škola je imala 29 đaka, a 1813-60 g. 59 dečaka i 1 devojčicu, od kojih je njih 15 retko pohađalo nastavu. Prvi učitelj kojem se zna ime je bio Vasilije Jovanović (1802), dok je 1813 g. učiteljevao Jeftimije Jerković, te iste godine Katiheta je bio pop Grigorije Martinov, a školski nadzornik oberlajtnant Nojman. Ako je tačno da je četno - trivijalna škola osnovana 1785 g., kako stoji u jednom izvoru onda je i ona u prvo vreme bila bez svoje zgrade, bar je nije imala 1789, što znači da je sagrađena kasnije, ali pre 1807g. kad su zabeleženi i škola i učiteljski stanovi. Priložena skica iz 1812 svedoči da je ta škola bila locirana između pravoslavne i katoličke crkve, tj u centru sela. Međutim, zgrada je bila u lošem stanju pa je 1811 planirana generalna popravka - s tim što su svotu imale da plate obe crkve, ali daleko više pravoslavna nego katolička crkva, a ne komanda čete - što bi bilo i normalno. Tu školu su pohađala i srpska i druga deca, prvenstveno nemačka. 1802/3 u njoj se školovalo 39, a 1813 g. 59 đaka: 23 katolika (19 dečaka i 4 devojčice) i 36 Srba. 1807 njen učitelj je bio Hudec, ali u zvanju podučitelja. 1813 Jozef Šuder i on u zvanju podučitelja, bez kolege - školskog pomoćnika. Kao i svuda po Granici lokalna vlast je bila u rukama četnih oficira, ali su postojali i kneževi i opština kao ustanova. 1781. seoski knez je bio Lazar Pejić. Atar čine sledeći potezi i zvana mesta: Adamova humka, Velika langa, Vrtlog, Gornja livada, Gornji tancoš, Kambara, Kalovi, Kozjak, Kopovac, Ludi put, Novi vinogradi, Okanjica, Patka, Popovska slatina, Ravenica, Rit, Sarčina, Selište, Stari vinogradi i Crna humka. Važnije bare su: Vuna, Gaćinova bara, Dugačka bara, Kotova bara, Petakova bara i Petra-bara, koja je najveća upravo najduža. Bilo je i drugih bara i poteza, budući da je dobar deo Kulpina oko 1776 i kasnije pripadao selu, ali su 1866 oduzeti od Perleza i dati Knićaninu, koji je tada zasnovan. Atar sela je imao izdužen oblik, kako izgleda posed se protezao od Tise na jugozapadu pa do orlovatskog atara na severoistoku, sa jedne, odnosno Begeja na severozapadu pa do čenćanskog i Farkaždinskog atara na istoku. Oblik atara se nije izmenio ni do danas, osim što je skrašen za Knićaninski rit. Stanovništvo se osim ratarstvom bavilo i stočarstvom. 1910. godine Perlez je veliko selo pored Begeja sa 979 kuća i 6.190 stanovnika, gde dominiraju tri nacionalnosti: Srbi, Nemci i Hrvati. Selo ima poštu i telegraf, Sreski sud, katastar, Sresku štedionicu, štednu zadrugu, ispostavu Pančevačke narodne banke, ispostavu južno-Mađarske privredne banke, parni mlin. Po završetku prvog svetskog rata, Perlez pripada Jugoslaviji kao i druga naseljena mesta ovog dela Banata, ali u razvoju znatno zaostaje, za jakim regionalnim centrom Zrenjaninom, tadašnjim Bečkerekom. 1925. godine

Perlez je povezan željezničkom prugom preko Titela za Novi Sad i preko Orlovata sa Bečkerekom i Pančevom. Sledeće godine opština dovodi električnu struju iz Titela. U drugom svetskom ratu Perlez je oslobođen 4.10.1944 hodine. Kolonizacija Perleza je počela s proleća 1945. godine. Kolonisti su stizali u grupama, najveća grupa je stigla u aprilu 1945. godine. Prilikom naseljavanja kolonista , u Perlez je došlo 123 domaćinsta. Neki su se vratili u stari kraj. Tako da je ostalo 118 domaćinstva. Kolonisti Perleza potiču iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Ubrzo posle oslobađanja Perlez se razvio u opštinu. U okviru opštine Perlez ušla su sledeća sela: Knićanin, Čenta, Farkaždin, Tomaševac i Botoš. Kao opština Perlez je postojao oko 10 godina. Posle ulazi u sastav opštine Zrenjanin.